3.0. Sarrera
Kapitulu honetan honako administrazioek emandako datuak sistematizatu eta aztertu ditugu:
– Estatuko Gobernuko Osasun, Gizarte Politika eta Berdintasun Ministerioak, IMSERSOren mendeko Autonomiarako eta Mendetasunarentzako Arretarako Sistemaren Informazio Sistemaren bidez (SISAAD).
– Eusko Jaurlaritzako Enplegu eta Gizarte Gaietako Saila, foru aldundiek emandako informazioa bildu eta IMSERSOri bidaltzeko arduraduna izanda.
– Osakidetza.
– Arabako Osasun Mentalaren Sareko Gizarte Lanaren Bulegoa-Osakidetza.
– EUDEL - Euskal Udalen Elkartea.
– Arabako Foru Aldundia.
– Bizkaiko Foru Aldundia.
– Gipuzkoako Foru Aldundia.
Informazio sistema integraturik ez dagoenez gero, zenbait desadostasun daude iturriek emandako datuen artean.
3.0 atal honetan Estatuko Administrazioak eta Eusko Jaurlaritzak emandako datuak aztertuko ditugu, eta 3.1. eta 3.17. atalen artean, hiru foru aldundiek emandakoak.
a) IMSERSOk (Osasun, Gizarte Politika eta Berdintasun Ministerioko Adinekoen eta Gizarte Zerbitzuen Erakundea) emandako datuak
AMASen (IMSERSOren mendeko Autonomiarako eta Mendetasunarentzako Arretarako Sistema) informazio sisteman sartutako informazio historiko metatuaren arabera, 2010eko urriaren 1an Euskal Herriko Autonomia Erkidegoari dagozkion 94.241 eskabide erregistratu dira, Estatuko guztien %5,61. Haietatik, 87.251ek, hots, %92,58k, irizpena jaso dute[59]. Irizpen horien %60,88k mendetasuneko egoera III edo II. graduan onartu dute, AMALen mailakako aplikazioaren arabera, egungo unean prestaziorako eskubidearen onarpena ekarriz. Beraz, data horretarako 53.119 lagunek dute prestaziorako eskubidea. Pertsona horiei guztira 49.411 prestazio onartu zaizkie egiatan –zerbitzuen edo prestazio ekonomikoen bidez–. Jarraian, eskematikoki eman ditugu balio horiek:
EAE | |||
Eskabideak | Irizpenak | Prestaziorako eskubidea duten pertsonak * | Esleitutako prestazioak |
94.241 | 87.251 | 53.119 | 49.4 |
* Oro har "prestazioa" aipatzen dugunean, zerbitzuez eta prestazio ekonomikoez hitz egiten ari gara.
SISAADen 2010eko irailaren 27an indarreko espedienteei buruz sartutako informazioari[60], hots, bajak, heriotzak, gradu edo prestazioen berrazterketak eta araztutako espedienteak erregularizatu ondoren, kasu eginez gero, datuak honakoak dira[61]:
EAE | |||||
Espediente kop. | Irizpenak | Prestaziorako eskubidea duten pertsonak | Onuradunak (prestazioak esleitu zaizkienak) | Esleitutako prestazioak guztira* | Prestazioen ratioa onuraduneko |
80.820 | 74.682 | 42.626 | 34.521 | 39.786 | 1,15 |
* Mendetasuneko egoeran dauden pertsona batzuek AMASen katalogoan aurreikusitako prestazio bat baino gehiago daukate.
Prestaziorako eskubidea duten pertsona guztien %80,99 onuradunak dira; %19.01, beraz, arretaren zain dago.
Espediente kop. | Irizpenak | Prestaziorako eskubidea duten pertsonak | Onuradunak (prestazioak esleitu zaizkienak) | Esleitutako prestazioak guztira | Prestazioen ratioa onuraduneko | |
Araba | 11.761 | 11.075 | 7.781 | 5.858 | 7.935 | 1,35 |
Bizkaia | 37.775 | 33.038 | 17.520 | 14.026 | 14.760 | 1,05 |
Gipuzkoa | 31.284 | 30.569 | 17.325 | 14.637 | 17.091 | 1,17 |
EAE GUZTIRA | 80.820 | 74.682 | 42.626 | 34.521 | 39.786 | 1,15 |
Beraz, erregistratutako espediente guztietatik, %46,74 Bizkaiari dagozkio; %38,71 Gipuzkoari; eta %14,55 Arabari. Horrela, datu horien arabera, 1.000 biztanleko 32,77 espediente erregistratzen dira Bizkaian; 37,48 Araban; eta 44,33 Gipuzkoan[62]. Nabarmentzekoa da Bizkaiak duen indize txikia, biztanleriarik handiena daukan lurraldea dela kontuan hartuta. Halaber, Gipuzkoak duen indize handia ikusten da.
Araba | Bizkaia | Gipuzkoa |
14,55 | 46,74 | 38,71 |
37,48 | 32,77 | 44,33 |
Ikusten denez, espedienteen %92,40k mendetasuneko egoera onartzeko eskabideari buruzko irizpena lortzen dute (aldekoa edo kontrakoa). Gipuzkoako lurralde historikoak dauka ebazpen gradurik handiena: %97,71, Arabako %94,17 eta Bizkaiko %87,46en aldean.
Araba | Bizkaia | Gipuzkoa | |
ebazpen gradua | 94,17 | 87,46 | 97,7 |
Guztira prestaziorako eskubidea duten pertsonak –42.626– (emandako irizpen guztien %57,08), hots, II. graduko edo III. graduko mendetasuneko egoera onartu zaienak, EAEko herritar guztien %1,96 dira. Bestela esanda, 1.000 biztanleko prestaziorako eskubidea duten pertsonen tasa 19,62koa da. Lurraldeka, Gipuzkoak eta Arabak tasa oso antzekoa dute (24,55 eta 24,79, hurrenez hurren), Bizkaikotik urrun (15,20).
34.521 dira onuradunak, hots, legez eskubidea duten prestazioren bat jasotzen ari direnak. Hortaz, prestaziorako eskubidea duten pertsona guztien %80,99 dira; bestela esanda, prestaziorako eskubidea duten pertsonen %19,01 zain daude, (lurraldeka, Gipuzkoan %15,52 dira, Bizkaian %19,94 eta Araban %24,71).
Araba | Bizkaia | Gipuzkoa |
24,55 | 15,2 | 24,79 |
Eskatzaileak lortutako mailaketari dagokionez, egindako balorazioen %16,07k ebatzi dute pertsona autonomoa dela, ezin dela mendetasuneko egoeran jo.
Jarraian balorazioen mendetasun graduaren araberako banaketa jarri dugu.
III. gradua | II. gradua | I. gradua | ||||||||||||
2. maila | 1. maila | 2. maila | 1. maila | 2. maila | 1. maila | Gradurik gabe | ||||||||
Irizpenak | Kop. | % | Kop. | % | Kop. | % | Kop. | % | Kop. | % | Kop. | % | Kop. | % |
74.682 | 8.276 | 11,08 | 13.335 | 17,86 | 8.809 | 11,8 | 12.206 | 16,34 | 8.303 | 11,12 | 11.748 | 15,73 | 12.005 | 16,07 |
III. gradua egindako balorazio guztien %28,94ei dagokie, II. gradua %28,14ei eta I. gradua %26,85ei. Ikusten denez, egindako balorazioen erdiak baino gehiagok (%57,08k) prestaziorako eskubidea ematen duen mailaketa lortzen dute (III eta II. graduak).
Gradu bakoitzaren barruan, beti da handiagoa 1. mailari, larritasun txikiagokoari, dagokion ehunekoa.
Onuradunaren (gutxienez prestazio bat esleitu zaiona) ezaugarriei dagokienez, SISAADek sexuaren eta adinaren araberako banaketari emandako datuak Espainiako biztanleria osoari buruzkoak dira:
Emakumeak | 67% |
Gizonak | 33% |
Zehaztu gabe | 1,87% |
0-3 | 0,21% |
4-18 | 3,54% |
19-30 | 3,26% |
31-45 | 5,91% |
46-54 | 3,77% |
55-64 | 4,79% |
65-79 | 21,51% |
80 eta gehiago | 55,14% |
Ikusten denez, prestazioa duten onuradunen %67 emakumeak dira eta guztien %76 baino gehiago 65 urtez gorakoak dira. Bestalde, %3,75 18 urtez azpikoak dira.
Aurreratu dugunez, onuradun kopuruari dagokionez, gure erkidegoan, 34.521 lagunek, prestaziorako eskubidea duten %88,99k, gutxienez prestazio bat daukate. Beraz, euskal biztanleen %1,59k AMALen aurreikusitako prestazioren bat jasotzen dute.
Esleitutako prestazio guztietatik (39.786) %42,96 Gipuzkoan ematen dira, %37,10 Bizkaian eta %19,94 Araban.
EAEn onuradun bakoitzeko prestazioen ratioa 1,15 da. Horrek zortzigarren tokian kokatzen du Estatu osoaren barruan, batez bestekoaren (1,18) azpitik. Lurralde historikoen arabera, Arabak dauka ratiorik handiena (1,35), ondoren Gipuzkoak (1,17), eta Bizkaia azken tokian dago (1,05).
EAE | Araba | Bizkaia | Gipuzkoa |
1,15 | 1,35 | 1,05 | 1,17 |
Jarraian, 39.786 prestazio esleituen (zerbitzuak eta prestazio ekonomikoak) banaketa aurkeztu dugu Norberaren Autonomia Sustatu eta Mendetasuneko egoeran dauden Pertsonei Arreta emateko abenduaren 14ko 39/2006 Legeko (AMAL) II. kapituluan xedatutako tipologiaren arabera:
Mendetasunaren prebentzioa eta norberaren sustapena | Telelaguntza | ELZ | Egun/gaueko zentroak | Egoitza-arreta | Zerbitzuari lotutako prestazio ekonomikoa | Familia inguruneko zaintzetarako prestazio ekonomikoa | Laguntza pertsonalerako prestazio ekonomikoa | Guztira | ||||||||||
Kop. | % | Kop. | % | Kop. | % | Kop. | % | Kop. | % | Kop. | % | Kop. | % | Kop. | % | Kop. | % | |
EAE | -- | -- | 3.839 | 9,65 | 4.537 | 11,4 | 4.605 | 11,57 | 8.231 | 20,69 | 822 | 2,07 | 17.221 | 43,28 | 531 | 1,34 | 39.786 | 100 |
ARABA | -- | -- | 562 | 7,08 | 1.615 | 20,35 | 745 | 9,39 | 765 | 9,64 | 626 | 7,89 | 3.622 | 45,65 | -- | -- | 7.935 | 100 |
BIZKAIA | -- | -- | 1.493 | 10,11 | 405 | 2,74 | 1.766 | 11,97 | 4.066 | 27,55 | -- | -- | 7.030 | 47,63 | -- | -- | 14.760 | 100 |
GIPUZKOA | -- | -- | 1.784 | 10,44 | 2.517 | 14,73 | 2.094 | 12,25 | 3.400 | 19,89 | 196 | 1,15 | 6.569 | 38,44 | 531 | 3,11 | 17.091 | 100 |
Ikusi dugunez, argi nagusitzen da familia inguruneko zaintzetarako prestazio ekonomikoa, eta haren atzetik egoitza-arreta.
Adierazi dugunez, datuok IMSERSOk eman ditu. Hurrengo atalean azalduko ditugun arrazoiak direla-eta, egokiagoa dirudi prestazioen banaketa aztertzea, Eusko Jaurlaritzako Enplegu eta Gizarte Gaietako Sailak emandako datuak ikusita.
Mendetasuna prebenitu eta norberaren autonomia sustatzeko zerbitzuari dagokionez, adierazi behar dugu SISAADek ez duela zerbitzutik erregistratu EAEn. Gure ikuspuntutik, gure erkidegoan, AMAL indarrean sartu aurretik ere, eskaini diren zerbitzu eta laguntza batzuk atal horretan kokatu behar lirateke; beraz, banaketa orokorra oso bestelakoa litzateke. Arreta goiztiarreko zerbitzuez, laguntza teknikoei edo laguntza produktuei lotutako zerbitzuez, etxebizitza egokitzeko zerbitzuez... ari gara, txosten honetako 2.10.1.a), 2.10.2.d), 3.12,0 eta 3.12.9 ataletan aztertu dugunez.
Bukatzeko, Gizarte Segurantzaren Diruzaintza Nagusiak emandako datuen arabera, 2010eko urriaren 1ean, Euskadin mendetasuneko egoeran dauden pertsonen zaintzaile ez profesionalen 7.837 hitzarmen zeuden ebatzita: 1.132 Araban (3,6 1.000 biztanleko), 3.745 Bizkaian (3,25 1.000 biztanleko) eta 2.960 Gipuzkoan (4,19 1.000 biztanleko)[63].
b) Eusko Jaurlaritzako Enplegu eta Gizarte Gaietako Sailak emandako datuak
Sailak jakinarazi digunez, SISAADek emandako datuak lehenengo balorazioa eta lehenengo balorazio horretarako prestazioak baino hartzen ez dituen eskabide ziklo bati dagozkio. Arrazoia honakoa da: txosten hau ixteko egunean, Sailak artean ez zion IMSERSOri egindako aldaketak bidali. Aldaketa horiek mota bitakoak dira:
– Banakako Arreta Planari buruzkoak: agindutako zerbitzu edo prestazio gehiago, jasotzen ari zirenak etetea, zenbatekoaren aldaketak prestazio ekonomikoen kasuan, etab.;
– onartutako gradu eta mailari buruzkoa.
Beraz, Sailak bere fitxategietatik lortutako datuak –berrazterketak barne– eman eta haiek interpretatzeko kontu bitaz ohartarazi digu:
– Heriotzei dagokienez egindako arazketak EINk emandako datuak darabiltza.
– Esleitutako prestazioen kopurua onuradun baten espedientearen bizi zikloan emandako prestazio/zerbitzuei dagokie. Alegia, adibidez, onuradun bati familia inguruneko zaintzetarako prestazio bati eman eta ondoren eteten bazaio egoitza-zentro batean sartzeko, prestazio bi zenbatuko lirateke, hots, FIZPE bat eta egoitza-arreta zerbitzu bat.
Bigarren kontuak onuradun bakoitzeko prestazioen ratioa kalkulatzeko datu horiek erabiltzea galarazten digu. Hala ere, erabili egingo ditugu azken balorazioari dagokion eskatzaileen mailaketa eta EAEn agindu diren prestazio guztien banaketa ezagutzeko.
III. gradua | II. gradua | I. gradua | |||||||||||
2. maila | 1. maila | 2. maila | 1. maila | 2. maila | 1. maila | ||||||||
Mendetasuna ebatzi duten irizpenak | Kop. | % | Kop. | % | Kop. | % | Kop. | % | Kop. | % | Kop. | % | |
EAE | 63.864 | 9.490 | 14,86 | 14.498 | 22,7 | 8.800 | 13,78 | 12.588 | 19,71 | 7.624 | 11,94 | 10.864 | 17,01 |
ARABA | 11.162 | 1.744 | 15,62 | 2.442 | 21,88 | 1.840 | 16,49 | 2.349 | 21,05 | 1.341 | 12,01 | 1.446 | 12,95 |
BIZKAIA | 27.048 | 3.848 | 14,23 | 5.733 | 21,2 | 3.469 | 12,82 | 5.198 | 19,22 | 3.420 | 12,64 | 5.380 | 19,89 |
GIPUZKOA | 25.654 | 3.898 | 15,19 | 6.323 | 24,65 | 3.491 | 13,61 | 5.041 | 19,65 | 2.863 | 11,16 | 4.038 | 15,74 |
Iturria: IMSERSO. SISAADen informazio sistema.
Ikusten denez, EAEn mendetasunaren aldeko irizpenen %37,56 III. gradukoak dira; %33,49 II. gradukoak; eta %28,95 I. gradukoak. Lurraldeka, Bizkaiak dauka I. graduko balorazio indizerik handiena (%32,53, Gipuzkoako %26,90 eta Arabako %24, 96en aurretik), eta Gipuzkoak III. graduko balorazioena (%39,84, Arabako %37,50 eta Bizkaiko %35,43en aurretik). Araban baino ez du II. graduko balorazio indizeak I. gradukoena gainditzen.
Esleitutako prestazioei buruzko datuak ere sartu ditugu; haren azterketak aintzat hartu behar ditu arestiko ñabardurak.
Mendetasunaren prebentzioa eta norberaren sustapena | ELZ | Telelaguntza | Egun/gaueko zentroak | Egoitza-arreta | Zerbitzuari lotutako prestazio ekonomikoa | Familia inguruneko zaintzetarako prestazio ekonomikoa | Laguntza pertsonalerako prestazio ekonomikoa | Guztira | ||||||||||
Kop. | % | Kop. | % | Kop. | % | Kop. | % | Kop. | % | Kop. | % | Kop. | % | Kop. | % | Kop. | % | |
EAE | − | − | 5.180 | 9,65 | 6.375 | 11,88 | 5.988 | 11,15 | 11.122 | 20,72 | 1.276 | 2,38 | 22.493 | 41,9 | 1.247 | 2,32 | 53.681 | 100 |
ARABA | − | − | 856 | 7,76 | 2.411 | 21,84 | 1.058 | 9,58 | 1.106 | 10,02 | 903 | 8,18 | 4.705 | 42,62 | − | − | 11.039 | 100 |
BIZKAIA | − | − | 1.836 | 10,73 | 411 | 2,4 | 1.992 | 11,64 | 5.039 | 29,46 | − | − | 7.829 | 45,76 | 1 | 0,01 | 17.108 | 100 |
GIPUZKOA | − | − | 2.488 | 9,74 | 3.553 | 13,92 | 2.938 | 11,51 | 4.977 | 19,49 | 373 | 1,46 | 9.959 | 39 | 1.246 | 4,88 | 25.534 | 100 |
Mendetasuneko egoeran dauden herritarrek dauzkaten prestazioei dagokienez, ikusi dugunez, argi nagusitzen da familia inguruneko zaintzetarako prestazio ekonomikoa (%41,90). Bigarren prestazioa egoitza-arreta da (%20,72), eta haren atzetik etxeko laguntza zerbitzua (%11,88), eguneko egoitza (%11,15) eta telelaguntza (%9,65). Zerbitzuari lotutako prestazio ekonomikoak eta laguntza pertsonalekoak pisu askoz txikiagoa dute (%2,38 eta %2,32 hurrenez hurren).
Batez besteko banaketa horri dagokionez, honako desbideratzeak azpimarratu behar dira:
– Esleitutako egoitza-arretaren indizea batez bestekoa baino nahiko handiagoa da Bizkaian (%26,46) eta dezente txikiagoa Araban (%10,2).
– Araban, zerbitzuari lortutako prestazio ekonomikoaren indizea batez bestekoa baino dezente handiagoa da (%8,18) eta telelaguntza zerbitzua txikiagoa (%7,76).
– Esleitutako etxeko laguntza zerbitzuaren indizea (%21,84) batez bestekoa baino askoz handiagoa da Araban, eta askoz txikiagoa Bizkaian (%2,40).
– Laguntza pertsonaleko prestazio ekonomikoa Gipuzkoan baino ez da nabarmentzekoa, bertan esleitutakoen ia %100 gertatu baitira.
c) Osakidetzak emandako informazioa
Metodologiari buruzko atalean aurreratu legez, Osakidetzari informazioa eskatu diogu, AMAL gaixotasun mentala duten pertsonengan izan duen aplikazioaren bilakaera ezagutzeko, osasun mentaleko zerbitzuetan tratamendua izan eta aldi berean beste gizarte baliabide, zerbitzu eta prestazio batzuk eskuratu ahal izateko mendetasuna baloratzeko eskatzen dutenei dagokienez.
Zehazki, Osakidetzari egindako eskaera honako alderdiei buruzkoa zen:
1. Lurralde historikoen arabera, besteak beste, gaixotasun mentala duten pertsonek mendetasuna baloratzeko egindako eskaera kopurua, mendetasun gradua eta esleitutako zerbitzuak eta prestazioak.
2. Gaixotasun mentala duten pertsonei mendetasunarentzako arreta sisteman sartzea errazteko hartutako neurriak.
3. AMAL hiru lurralde historikoetan aplikatzeko zailtasunak.
4. Balizko aldaketak AMALen.
5. Buru-nahaste latza duten pertsonen premiei erantzuteko baliabide berriak.
6. AMALen alderdi onak.
Osakidetzaren erantzunetik honakoak azpimarratu behar ditugu:
– Eskatutako datuei dagokienez, adierazi digute ez dela posible eskatutako unean ematea, oso sakona delako eta osasun mentaleko arretaren antolakuntzagatik beragatik eta dauzkan baliabide ugariengatik. Hala ere, Osakidetza prest agertu da behar diren adierazleak ezartzeko eta informazioa jasotzeko protokoloa egiteko.
– Adierazi digutenez, foru aldundiek mendetasunari buruz hartutako eskumenak direla-eta, osasun mentalaren sareak informazio lana baino ez du egiten, jendeari mendetasunaren balorazioa egiteko proposatu eta balorazio hura eskuratzeko izapideak errazten dizkio. Buru-nahaste latza duten pertsonei dagokienez, mendetasunaren balorazioari lehentasuna deritzote.
– Osasun mentalaren sarean lan tresna bat sortu da, banakako tratamendu plana (BTP) izanekoa, eta bertan osorik sartzen dira buru-nahaste latza duen pertsonaren tratamenduari lotutako alderdi guztiak, besteak beste, AMALetik eratorritako prestazioak, eta pertsona jakin horrek behar lituzkeen baliabide egokiei buruzko iritzia ere bai. BTPren eta foru aldundiak egindako BAPen aurkakotasuna gerta daiteke. Gizarte arloaren eta osasun arloaren artean behar den koordinazioa egon ezean, premiei antzematerakoan alderdi desberdinei eman dakieke lehentasuna eta mendetasuneko egoeran dagoen pertsonarentzako baliabide egokiei buruzko gatazkak sor daitezke.
– Osakidetzaren ustez, mendetasuna baloratzeko baremoa ezgaitasun fisiko eta sentsorialerantz bideratuta eratu zen. Horren ondorioz, buru-nahaste latza duen pertsonaren kasuan, "mendetasunaren balorazioa sistematikoki urria da, baita esleitutako baliabideak ere, eta horrek, jakina, legearen onarpenak eragindako itxaropenak zapuztu eta, batzuetan, baliabideetarako aukerak alderantziz jartzen ditu".
Kontu horri buruz, zentzu berean, Bizkaiko Foru Aldundiak adierazi zigun AMALek euren zaintzapeko pertsonengan izandako eragina "oso urria izan d[el]a, eta ez d[el]a sumatu hazkunde esanguratsurik zerbitzu edo prestazioetarako eskubidean". Foru erakundeak, gertaera hori azaltzeko, adierazi zuenez, legeak erabilitako mendetasun kontzeptuak berariaz zehazten du zer jotzen den eguneroko bizitzako oinarrizko jarduerentzako laguntzatzat, baina ez die heltzen, aldiz, gaixotasun mentala izanda "euren autonomiarako beste laguntza batzuk" behar dituzten pertsonen premiei. Horrela, baremoak autonomia fisiko, intelektual edo sentsoriala galtzeari lotutako egoerak jasotzen ditu, baina ez gaixotasun mentala duten pertsonei dagozkienak. Horrela –Aldundiak dioenez–, lortzen den emaitza askotarikoa da, eta honako kontraesanera iristen da: epai batez gaixotasun mentalagatik ezgai jotzen den pertsona bat autonomotzat jotzen da AMALen ondoreetarako, horrek zenbait prestazio eta zerbitzu lortzeko dakarren kalteagatik.
– Hori hala izanda ere, bere erantzunean, Osakidetzak AMALen balorazio ona egin zuen, erakundeek ezgaitasunak eragindako errealitate batzuk euren erantzukizuntzat eta erakundeen arteko lankidetza soziosanitarioa lan saihestezintzat hartzea ekarri duelako, sortutako itxaropen guztiak betetzen ez baditu ere. Era berean, haren ustez pizgarria izan da buru-nahaste larria duten pertsonei arreta emateko ezinbestekoak diren zenbait egitura (egoitza txikiak) abiarazteko.
– Egin den bidea egin arren, buru-nahaste larria duten pertsonentzat laneratzeko baliabide gehiago ezarri behar dira, baliabide horiek direlako egokienak ikuspuntu terapeutikotik, baita estigma eta gizarte aurreiritziak gainditzen gehien laguntzen dutenak ere. Egoitza baliabideak behar direla ere sumatu da, batez ere 40 eta 60 urte arteko pertsonentzat, instituzionalizatzearen aurreko aukera gisa.
– Osakidetzak AMALen aplikazioari buruz ikusitako zailtasunei dagokienez, erakunde horrek emandako informazioaren eduki osoa kopiatuko dugu:
"Mendetasunaren legearen aplikazioak eta handik eratorritako ondorioek Osakidetzaren eta foru aldundi bakoitzaren arteko kulturen, itunen eta proiektu komunen eragin handia dute. Arreta Soziosanitarioaren Euskal Kontseilua bada ere, eta hark arreta soziosanitarioko politika itundu eta prestatu eta plan estrategikoa garatu daitekeen lurralde koordinazioko batzordeak badauzka ere, azkenean lurralde bakoitzean eskumen eremuak ez dira beti berdin ulertzen eta interpretatzen. Kontu bereizi bi daude:
a) Mendetasunaren baremoaren aplikazioa eta haren balorazioa, antzekoa lurralde guztietan.
b) Mendetasuneko egoeragatik behar diren baliabideen ezarpena –orokorrean soziosanitarioak–, eta haien finantzaketan izandako partaidetza. Zentzu horretan, badira aldeak lurraldeen artean.
Arreta Soziosanitarioaren Euskal Kontseiluak 2005eko urtarrilean gaixo psikiatrikoak gizarte egitura normalizatuetan birkokatzeko hartu zuen erabakia oinarri hartzen badugu, haren garapena erabat desberdina izan da. Erabakiaren ondorioak Bizkaian baino ez dira burutu; Gipuzkoan ez da eskaerarik egon (ez dagoelako ospitale psikiatriko publikorik) eta Araban ez da birkokatzeko akordiorik egon, zenbait arrazoi direla-eta, eta beraz, erabakia beste gai batzuk lortu arte atzeratu behar izan da.
Bizkaian erlazio soziosanitarioa ulertzen da eta egituren finantzaketa eurei dagokiela eta mendetasunaren legearen aplikaziotik datorrela sentitzen da. Gaixo psikiatrikoen birkokatze planak 50 gaixo baino gehiago atera dira kanpora 2005ean eta Galdameseko egoitza txikia eraiki da. Haiek, aldi bereko finantzazio araubidean dauden pisu babestuetako plaza guztiekin batera, mendetasunaren legea esparru soziosanitarioan batera garatzeko engaiamenduaren adibide batzuk dira.
Gipuzkoan egoera Bizkaikoaren antzekoa da, eta egoitza txikiak eta eremu soziosanitarioko beste zentro mota batzuk eraiki eta aldi berean finantzatu dira.
Araban, premiei buruzko pertzepzio bateratuari dagokionez, egoera bestelakoa da eta, komunikazioa badago ere, egiturek ez dute beti adostasuna islatzen. Birkokatze planak ez du irtenbiderik izan eta, mendetasuneko egoeran egon eta sintomarik ezagatik osasun eremuan jarraitu behar ez luketen pertsonek bertan diraute, beste egoera normalizatuago batzuetarako irtenbideak itxita daudelako".
d) Arabako Osasun Mentalaren Sareko Gizarte Lanaren Bulegoa-Osakidetzak emandako informazioa.
Osasun Mentalaren Sareko Gizarte Lanaren Buelgoa-Osakidetzak informazio oso interesgarria eman digu AMALek gaixotasun mentala izanda Arabako Osasun Mentalaren Sarean artatuta dauden pertsonengan izandako ondorioei buruz.
Jarraian, konturik garrantzitsuena azpimarratu ditugu:
– Legea indarrean sartzeak gaixotasun mentala duten pertsonak (GMDP) Arabako Gizarte Ongizatearen Foru Erakundean (GOFE) sartzeko modua aldatu du.
– Lege hori aplikatzeak egiturak berrantolatu beharra ekarri du, eta horrek eten luzea dakar. Hori dela-eta, ezin izan dira gaixotasun mentala duten pertsonentzat GOFErekin itundutako ostatu askotako plaza asko okupatu.
– Baloratzeko erabilitako tresnak ez ditu behar bezala jasotzen gaixotasun mentala duten pertsonek bizimodu autonomorako dauzkaten mugak eta zailtasunak. Erabilitako baremoak batez ere zailtasun funtzionalei heltzen die, eta pertsona horien mugak, aldiz, ekimenari eta motibazioari egoten dira lotuta maizago. Zereginak burutzeari lotutako adimen urritasunerako eta gaixotasun mentalerako baremoak jasotzen dituen egokitzapenak ez dira eraginkorrak kanpoko laguntza premia edo hirugarrenekiko mendetasuna baloratzeko.
– Kolektibo horren portzentaje handi bat mendetasuneko I. graduan baloratua izan da; horrek egoitza-baliabide publiko edo itunduak eskuratzea galarazten die. Arazo oso larria da, talde horretako askok berehalako ostatu premia daukatelako.
– Baliabideak eskuratzeko mendetasun graduaren araberako lehentasunak eta zerbitzu eskaintza mugatuak egoitzaz kanpoko baliabideak, hala nola okupazio-tailerrak, eguneko arreta, etab., eskuratzea zailtzen dute.
– Gaixotasun mentala duten 60 urtez gorako pertsonen egoera kezkagarria da. Adin horretara iritsitakoan, osasun mentaleko berariazko baliabideek ez diete estaldurarik ematen, baina ezinezko bihurtzen da hirugarren adinaren egoitza-arreta publikoa eskuratzea, honako zioengatik:
a) plazak mendetasun funtzional handia dutenek okupatzen dituzte;
b) gutxitan onartzen zaie mendetasun handia, narriadura kognitiboa eta soziofamiliarra funtzionala baino handiagoa dutelako.
c) gehienetan ez dute ondasunik, pentsio txikiak dauzkate edo ez dute familiaren laguntza ekonomikorik, eta horrek egoitza baliabide pribatuetan sartzea galarazten die.
– Lege berriak zenbait baliabidetarako eskubidea onartzen du, baina gaixotasun mentalagatik mendekoak diren pertsonen kasuan, ez dago halakorik edo ez dira nahikoak. Hori dela eta, honakoak bultzatu behar dira:
a) unitate soziosanitarioak gaixotasun mentala duten adinekoentzat eta egungo baliabidetan lekurik ez duten beste pertsonentzat;
b) okupazio-zentroak;
c) eguneko eta gaueko zentroak;
d) etxeko gizarte eta hezkuntza laguntza;
e) laguntzako laguntasuna egoitzetan daudenentzat ere bai.
– Gaixotasun mentala izanda baliabide ertainak eta etxeko laguntza dauzkaten pertsonak zaintzen dituzten familiei lagundu behar zaie.
– Osasun mentalerako egoitzen zerbitzu eskaintza hirugarren adinerako egoitzetan dagoenarekin parekatu behar da (okupazio jarduerak, errehabilitaziokoak, osasun zaintzak, etab.).
– Araban, baliabide guztiak Gasteizen daude zentralizatuta; hori dela-eta, erabiltzailean euren landa ingurunetik deserrotu behar dira, Aiarako Haranaren kasuan izan ezik, bertan ASASAMek (Aiarako Senide eta Gaixo Psikikoen Elkartea) kudeatutako baliabideak daudelako: okupazio-zentroa eta egoitza-arreta. Arabako gainontzeko koadrilei gaixotasun mentala duten pertsonentzako euren baliabideak jarri behar zaizkie.
– Zerbitzuari lotutako prestazio ekonomikoa ezin da aplikatu, osasun mentalean erabilitako ostatu pribatuak orain arte desagertzen ari direlako eta geratzen diren bakanek ez dute behar den homologazioa.
e) EUDELek emandako informazioa
EUDELen ustez, AMAL indarrean sartu denetik, udal gizarte zerbitzuek, Gizarte Zerbitzuen Euskal Herriko Sistemarako sarbide gisa, herritarrak informatu, baloratu eta orientatzeko lana ez ezik, zeregin eztabaidaezina egin dute katalogoak eskainitako zerbitzu eskaintza kudeatzen.
AMALek udal esparruan eragindako ondorioei dagokienez, EUDELek honakoa adierazi digu:
"Zalantzarik gabe, babes esparru berria abiarazi denetik igarotako denboran informazio, balorazio eta gizarte esku-hartzeko baliabideen kudeaketa gehiago eskatu da. Hori dela-eta, ondorio bi bereiz ditzakegu:
1.- Alde batetik, neurtzerik ez dagoen arren, udal gizarte zerbitzuetan garrantzi handia duen ondorio bat, haietara Lege horren bidez eurei edo itxuraz mendetasuneko egoeran dauden haien gertukoei legozkiekeen eskubideen berri izateko jotzen duten interesatu guztiei dagokie (horrek ez du esan nahi ondoren guztiek dauzkatenik AMASen prestazioetarako eskubidea).. Horrek denak, legeak informatzeko eginkizuna berariaz aipatu ez arren, lan zama handia dakarkie gizarte zerbitzuen egiturei, eta ezin da ahaztu, gizarte zerbitzuen sistemarako atea diren aldetik, zenbait prozedura fasetan udal eskumenaz kanpoko baliabideetarako sarbidea kudeatzen dutela.
Zeregin hori lehendik egiten zen, baina hala ere, areagotu egin da legeak, eskubide mailara igoz, eman dion bultzada handiagatik. Udal gizarte zerbitzuen egiturek lan horretan gehiago jardun beharrarekin batera, ordea, ez da etorri dagokion hornidura ekonomikorik.
Zentzu horretan, 2007ko urtarrilean legea indarrean sartu zenean, udal gizarte zerbitzu askoren bulegoek gainezka egin zuten eskariaren hazkundeagatik, baliabide jakin bat (eguneko zentroa, egoitzan sartzea...) eskuratu ahal izateko mendetasunaren balorazioa eskatzen zuten pertsonei, mendetasunaren balorazioa prestazio ekonomikoak (batez ere familia inguruneko zaintzetarako prestazio ekonomikoa) eskuratu ahal izateko eskatzen zutenak batu zitzaizkielako. (...)
2.- Bigarren ondorioa legearen aplikazioak berak eragin du.
Zentzu horretan, udal gizarte zerbitzuak antolatzeko zailtasunak AMAS sustatzeko erakundeak udal egiturei laguntza ekonomikorik ez emateak larriagotu ditu. Horri dagokionez, gogoratu behar da AMALeko 32. artikuluan –Sistemaren finantzazioari buruzkoa– esaten dela Estatuko Administrazio Nagusiak bermatutako gutxieneko babez mailaren estaldura bermatuko diela Sistemaren onuradun guztiei, baina egiatan ekarpen ekonomikoak legearen aplikaziotik eratorritako zati txiki bat baino ez duela estaltzen.
Etxeko laguntza zerbitzua (ELZ) herritarrek gehien eskatzen dituzten udal kudeaketako zerbitzuetako bat da, mendeko pertsonak bere ingurunean uzten duelako, eta zerbitzua emateko orduak erabiltzaileen benetako premiei egokitu daitezkeelako. Malgutasun hori, ordea, garatzeko araudian xedatutako gutxieneko intentsitateek kaltetu dute, ez dauzkalako ez benetako premiak, ez eskatzaileak sare formalaren laguntzarik daukan, ez pertsona horiek aurre egin behar dioten ordaina aintzat hartzen.
Bestalde, aipatu behar da euskal udalak oraintxe etxeko laguntza zerbitzua kudeatu eta mantentzeagatik ordaintzen ari diren orduko prezioa Estatuko gainontzekoena baino nabarmen handiagoa dela, eta oraintxe buruan dagoela zerbitzuaren orduko kostuari dagokionez, AMASek finantzatzen duen zenbatekoa ia halako hiru izanik".
AMALek hiru lurraldeetan izandako ezarpenari buruz, EUDELek honakoa esan digu:
"Legeak ezarpen desberdinak izan ditu hiru lurraldeetan, ekintzak koordinatu dituen erakunde komunik ez dagoenez gero, foru aldundiek izan dutelako eskumena mendetasunaren balorazio prozedura eta AMASen katalogoko zerbitzu asko ezartzeko.
Era berean, erakundeen arteko koordinazioa egiteke dago gizarte zerbitzuetan, eta beste kontu batzuetan bezala, era desberdinetan burutu da hiru lurraldeetan.
Gizarte Zerbitzuei buruzko abenduaren 5eko 12/2008 Legearen araudia garatzen ari den une honez gero ezarri behar lirateke koordinazio tresnak gizarte zerbitzuei dagokienez lurraldeen arteko oreka bermatu ahal izateko, mendetasunari buruzko gaiak ere sartuz.
Zentzu horretan, Gizarte Zerbitzuei buruzko abenduaren 5eko 12/2008 Legeko legea gidatzen duten printzipioei buruzko 7. artikuluan, c) eta h) idatz zatiak –berdintasunari eta ekitateari, eta koordinazioari eta lankidetzari buruzkoak, hurrenez hurren– azpimarratu behar dira
Berdintasunari eta ekitateari buruzko c) idatz-zatian xedatzen denez, euskal herri-administrazioek prestazio eta zerbitzuen estaldura, baliabideen banaketa homogeneoa, eta baliabideak eta prestazioak ekitate irizpideekin eskuratu ahal izatea bermatu beharko dute.
Halaber, koordinazioari eta lankidetzari buruzko h) idatz-zatian xedatzen da euskal herri-administrazioek euren artean koordinatuta eta lankidetzan jardungo dutela.
Irizpide berberen arabera uler daiteke Gizarte Zerbitzuei buruzko Euskal Informazio Sistemari buruzko 79. artikulua. Lurralde mailatik haragoko urrats bat eman eta informazioa batzea lortu nahi da, Eusko Jaurlaritzaren, hiru aldundien, udalen eta erakunde pribatuen artean koordinatuta. Prozesu hori hasi berria da eta haren garapenak 2 urtez irautea espero da.
Paraleloki eta zehazki etxeko laguntza zerbitzuari dagokionez, EUDELek sartzeko baremo baten azterketa eta balorazio prozesu bati ekin dio arreta mailak erabakitzeko. Haren bidez hiru lurraldeetan eta udal mailan irizpide horiek bateratu nahi dira. SIIS ari da azterketa hori egiten eta balioesteko fasean dago.
Gure ustez, guztiz beharrezkoa da erakundeen arteko datuak eta informazioa trukatzea errazteko tresnak egotea, bai sistemaren erabiltzaileei begira administrazio izapideak bizkortzeko, bai Gizarte Zerbitzuen Euskal Sistema sendoa sortu eta lurraldeen arteko desberdintasunak saihesteko".
EUDELek azpimarratu duenez, udalek AMALen aplikazioan aurre egin behar izan dioten zailtasun nagusia "hura aplikatzeko finantzazio falta izan da eta bada". Haren iritziz, "udalek lege baten kudeaketak ezarritako ardurak bere egin behar izan dituzte, hark dakarren lan zama handiagoarekin, baina hura burutzeko behar beste baliabide ekonomikoren transferentziarik gabe".
EUDELek udalen nahikotasun finantzarioa defenditu du eskumenak ematen dizkieten arauak indarrean sartzen direnean eta horretarako eskatzen du arau horiek, haiek garatzeko, udal finantzaziorako tresnak era ditzatela, herritarrek lortutako eskubideak bermatuak gera daitezen.
EUDELek, finantzazio faltari, legeak tokiko esparruan dauzkan ondorioei buruzko informaziorik eza eransten dio eta, ziurtatu duenez, "ez dira kontuan hartzen arauan toki erakundeei eskatutako eginkizunak burutu eta kudeatzeko behar diren ahaleginak, eta horrek politika zerikusia duten eragileak eta haiek eduki ditzaketen premiak –udal teknikarien prestakuntza legea indarrean sartu aurretik, emandako eskumenei aurre egiteko behar beste finantzazioa, etab.– aintzat hartu gabe egiterakoan dagoen plangintzarik eza erakusten du".
Gaineratu duenez, "egun une erabakigarrian gaude euskal prestazio sistemaren egituraketan, egituraketa horretarako funtsezko hiru legeren arau garapenarekin: Gizarte Zerbitzuen Legea, Familiaren Legea eta Sarrerak Bermatzeko eta Gizarteratzeko Legea; gizarte zerbitzuei buruzko erreferentzia esparruko aldaketek eginkizun berriak harrarazi eta, ondorioz, zerbitzu berriak, zentroak, prestazio ekonomikoak eta gainerako gizarte zerbitzuak emanarazi dizkie tokiko gobernuei, eta horrek kudeaketa asko handitu du; beraz, udal zerbitzuen finantzazio sistema derrigorrez aldatu behar da". Eta horregatik honakoa ondorioztatu du: "emandako eskumen berri horien ondorioz, tokiko gobernuei baliabide ekonomikoak emateko bideak birdefinitu behar lirateke, azaldu arau aldaketek ekarritako eginkizun berriak hartzeak eragindako betebeharrak behar bezala betetzeko".
Ordenamendu berri horren aurrean, EUDELek adierazi digu udal gizarte zerbitzuek gizarte zerbitzu sistemaren prestazioak eta zerbitzuak, zein diru-sarrerak bermatzeko sistemarenak eta mendetasunaren sistemarenak kudeatu beharko dituztela. Horrek, haren iritziz, gizarte zerbitzuei eskatu beharreko eskubide subjektiboa gauzatzeko eginkizun estrategikoa izatearekin eta sisteman sartzeko sarbidea eta haren oinarrizko elementua izatearekin batera, "beharrezko egiten du aldi bereko finantzazio bideak edo gainontzeko erakundeek udal gizarte zerbitzuen finantzazioan parte hartzeko bideak hautatzea".
Bukatzeko, EUDELek azpimarratu du beharrezkoa dela gizarte zerbitzuetan ardurak dauzkaten administrazioen jarduketak koordinatzea, eta eskatzen du udalek berdintasunez izan behar dutela partaideak eta protagonistak gizarte politiken diseinuan.
f) Hiru foru aldundiek emandako informazioa eta datuak
Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako foru aldundiek emandako informazioa gure txostenaren iturri nagusia izan dira. 2007, 2008 eta 2009ko ekitaldiei dagokie, eta horri esker AMAL 2007ko urtarrilaren 1ean indarrean sartu zenetik egondako bilakaera ezagut dezakegu. Aldundiek emandako informazio metatua 2010eko urriaren 1ean ateratako datuei dagokie. Hurrengo ataletan (3.1.-3.17) informazio hori sistematizatu eta aztertu dugu.
[59] Eskabideak irizpena jaso duela diogunean, adierazi nahi dugu administrazioak eskatzailearen mendetasunaren balorazioari buruzko ebazpena eman duela, hura autonomotzat joz, edo daukan mendetasun gradua eta maila erabakiz.
[60] IMSERSOk lurralde historikoen arabera bereizitako datuak ateratako data.
[61] Euskadiri dagokionez, arazketa ez da osoa, Eusko Jaurlaritzako Enplegu eta Gizarte Gaietako Sailak emandako datuei buruzko b) atalean azaldu legez.
[62] 2009ko urtarrilaren 1ari dagokion biztanleria. EAE: 2.172.175; Araba: 313.819; Bizkaia: 1.152.658 eta Gipuzkoa: 705.698 (iturria: EIN).
[63] Kasu batzuetan, zaintzaile ez profesionalek ez dute hitzarmena sinatu behar (adibidez, Gizarte Segurantzan pentsiodun afiliatuta badaude) edo mendetasuneko egoeran dagoen pertsona bat baino gehiagori arreta ematen egon daitezke. Horrek, eta egoitza-arretak ordeztuta egon arren FIZPE zenbatzeak, azaltzen dute kopuru horiek esleitutako FIZPEekin bat ez etortzea.